Photo by Marija Zaric on Unsplash
Εισαγωγή
Από την αυγή της ιστορίας, ο άνθρωπος προσπαθεί να κατανοήσει τι τον ωθεί σε δράση, σε αναζήτηση και σε δημιουργία. Οι κινητήριες δυνάμεις που καθοδηγούν τη συμπεριφορά του είναι ποικίλες: από τις βασικές βιολογικές ανάγκες μέχρι τις πιο αφηρημένες φιλοσοφικές αναζητήσεις. Σκοπός του άρθρου είναι να παρουσιάσει συνοπτικά τις κυριότερες θεωρήσεις γύρω από τα ανθρώπινα κίνητρα, με ιδιαίτερη αναφορά στη θεωρία του Maslow, στην έννοια της αυθυπέρβασης και στον ρόλο της περιέργειας.
1. Βιολογικές και ενστικτώδεις δυνάμεις
Η πιο θεμελιώδης κινητήρια δύναμη είναι η ανάγκη επιβίωσης. Το ένστικτο οδηγεί τον άνθρωπο στην αναζήτηση τροφής, νερού, στέγης και ασφάλειας. Η αναπαραγωγή αποτελεί επίσης πρωταρχικό κίνητρο, συνδεδεμένο με τη διαιώνιση του είδους. Σε αυτό το επίπεδο, ο άνθρωπος δεν διαφέρει από τα υπόλοιπα έμβια όντα.
2. Ψυχολογικές και κοινωνικές ανάγκες
Μετά την κάλυψη των βασικών αναγκών, εμφανίζονται οι κοινωνικές και ψυχολογικές κινητήριες δυνάμεις. Ο Freud τόνισε τη σημασία των ενστίκτων (σεξουαλικότητα και ένστικτο θανάτου), ενώ ο McClelland (1961) μίλησε για τρεις βασικές ανάγκες που καθορίζουν τη συμπεριφορά: επίτευξη, σχέσεις και δύναμη. Επιπλέον, οι σύγχρονοι ψυχολόγοι Deci και Ryan (1985) με τη Θεωρία του Αυτοπροσδιορισμού αναφέρθηκαν στην έμφυτη ανάγκη του ανθρώπου για αυτονομία, ικανότητα και σχέση.
3. Η θεωρία του Maslow
Ο Abraham Maslow (1943) πρότεινε την πιο γνωστή ιεράρχηση αναγκών, με τη μορφή πυραμίδας:
- Φυσιολογικές ανάγκες
- Ασφάλεια
- Αγάπη και ανήκειν
- Εκτίμηση
- Αυτοπραγμάτωση
Στα μεταγενέστερα έργα του, ο Maslow πρόσθεσε και τις γνωστικές και αισθητικές ανάγκες, δείχνοντας ότι η αναζήτηση γνώσης, κατανόησης και ομορφιάς είναι εξίσου σημαντικές για την ανθρώπινη ολοκλήρωση.
4. Η αυθυπέρβαση
Λίγο πριν το τέλος της ζωής του, ο Maslow (1971) εισήγαγε ένα ακόμη ανώτερο επίπεδο: την αυθυπέρβαση (self-transcendence). Σε αυτή τη φάση, ο άνθρωπος ξεπερνά τα όρια του εαυτού του και στρέφεται προς κάτι μεγαλύτερο: την ανθρωπότητα, τη φύση, το σύμπαν ή το θείο. Ενώ η αυτοπραγμάτωση αφορά την πλήρη ανάπτυξη των προσωπικών δυνατοτήτων, η αυθυπέρβαση σχετίζεται με την υπέρβαση του «εγώ» και τη σύνδεση με το «όλον». Πρόκειται για την πνευματική ολοκλήρωση, που δίνει βαθύτερο νόημα στην ανθρώπινη ύπαρξη.
5. Η περιέργεια ως κινητήρια δύναμη
Η περιέργεια, αν και δεν αποτελεί βιολογική ανάγκη, έχει αναγνωριστεί ως ισχυρό κίνητρο που ωθεί τον άνθρωπο στη μάθηση και στην ανακάλυψη. Ο Maslow μιλούσε για την «ανάγκη να γνωρίζουμε και να κατανοούμε» (need to know and to understand) ως βασικό χαρακτηριστικό της ανθρώπινης φύσης. Η περιέργεια τροφοδοτεί την επιστήμη, την τέχνη και την πρόοδο του πολιτισμού, αποτελώντας γέφυρα ανάμεσα στην απλή επιβίωση και στην αυτοπραγμάτωση, αλλά και πέρα από αυτήν, στην αναζήτηση νοήματος μέσω της αυθυπέρβασης.
6. Συμπεράσματα
Οι κινητήριες δυνάμεις του ανθρώπου είναι ένα μίγμα βιολογικών ενστίκτων, ψυχολογικών αναγκών και πνευματικών αναζητήσεων. Από τον Freud έως τον Maslow και τους νεότερους θεωρητικούς, η προσπάθεια κατανόησης των ανθρώπινων κινήτρων δείχνει ότι ο άνθρωπος δεν καθοδηγείται μόνο από την ανάγκη να ζήσει, αλλά και από την επιθυμία να μάθει, να δημιουργήσει και να βρει νόημα. Η περιέργεια, ως συμπληρωματική αλλά ουσιαστική δύναμη, αναδεικνύει την πραγματική δυναμική της ανθρώπινης ύπαρξης. Στην κορυφή αυτής της πορείας, η αυθυπέρβαση δείχνει τον δρόμο προς μια ζωή που ξεπερνά τα στενά όρια του ατόμου και συνδέεται με το ευρύτερο σύνολο.
- Freud, S. (1920). Beyond the Pleasure Principle. Vienna.
- Maslow, A. H. (1943). A theory of human motivation. Psychological Review, 50(4), 370–396.
- Maslow, A. H. (1968). Toward a Psychology of Being. Van Nostrand.
- Maslow, A. H. (1971). The Farther Reaches of Human Nature. Viking Press.
- McClelland, D. C. (1961). The Achieving Society. Princeton, NJ: Van Nostrand.
- Deci, E. L., & Ryan, R. M. (1985). Intrinsic Motivation and Self-Determination in Human Behavior. Springer.
- Ryan, R. M., & Deci, E. L. (2000). Self-determination theory and the facilitation of intrinsic motivation, social development, and well-being. American Psychologist, 55(1), 68–78.
lately & with Artificial Intelligence – I Think · I Evolve · I Share